धरान उपमहानगरपालिका–१७ , स्थित साकेला पार्क आज सांस्कृतिक र ऐतिहासिक चासोको केन्द्र बनेको छ । यहाँ निर्मित सुम्निमा र पारुहाङको युगल मूर्ति केवल कलाकृति होइन - यो किरात सभ्यताको गहिरो ऐतिहासिक चेतना र सामाजिक विमर्शको मूर्त प्रतीक हो।
विशेषतः, महिला पात्र सुम्निमा, पुरुष पात्र पारुहाङको दाहिने उभिएको दृश्यले धेरैका मनमा जिज्ञासा जगाएको छ।
किन सुम्निमा दाहिने?
किन परम्परागत संरचना विपरीत यो प्रस्तुति?
यसको उत्तर दिन्छन् मूर्ति निर्माणकर्ता कृष्णदेव राई:
“एघारौं शताब्दी सम्म किरात सभ्यता नारी प्रधान (मातृसत्तात्मक) थियो । सुम्निमाको दाहिने उभ्याइनु त्यही सभ्यताको प्रतीक हो।”
इतिहासको गर्भमा नारी नेतृत्व:
किरात सभ्यता नेपालको प्राचीनतम् सभ्यतामध्ये एक हो, जसको परिचय केवल युद्ध वा धर्ममा सीमित छैन । यो सभ्यता मानव–प्रकृति–समाजको सहजीवनमा आधारित थियो।
मुन्धुम—किरातहरूको मौलिक दर्शन र श्रुति परम्परा-अनुसार, एघारौं शताब्दी अघिसम्म किरात समाज मातृसत्तात्मक थियो ।
त्यस समयमा:
थर आमाबाट चल्ने परिपाटी थियो,
सम्पत्ति महिलाको नाममा रहने चलन थियो,
विवाहपश्चात पुरुष महिलाको घरमा बस्ने रीत थियो,
सामाजिक निर्णयमा महिलाको भूमिका अग्रस्थानमा रहन्थ्यो ।
यही ऐतिहासिक संरचनाको स्मरण स्वरूप, सुम्निमालाई मूर्तिमा दाहिने उभ्याइएको हो—यो केवल सौन्दर्यको निर्णय होइन, सांस्कृतिक पुनर्जागरणको घोषणापत्र हो।
सुम्निमा: चेतनाको उद्गम:
किरात मिथक अनुसार, पारुहाङ ध्यानमा लीन, आत्मान्वेषणमा समर्पित थिए;
अर्कोतर्फ, व्यवहारिक जीवन - सन्तानको पालनपोषण, सामाजिक सन्तुलन—सबै जिम्मेवारी सुम्निमाको थियो ।
तर कहिलेकाहीँ समर्पण भन्दा महत्वपूर्ण हुन्छ प्रश्न।
सुम्निमाले सोधिन् :
“सन्तानको जिम्मेवारी किन केवल आमाकै?”
यो प्रश्न पारुहाङको चेतनामा झट्का बन्यो।
यो संवाद, किरात सभ्यतामा लैंगिक उत्तरदायित्वको सन्तुलन बारेको प्रारम्भिक विमर्श हो।
यस अर्थमा सुम्निमा केवल पात्र होइनन्—उनी आदिज्ञानको स्रोत, न्यायको आवाज र किरात समाजकी आद्य शिक्षिका हुन्।
मूर्तिमा सन्देश:
परम्परागत हिन्दू–बौद्ध मूर्तिकलामा पुरुष पात्र अग्रस्थानमा राखिन्छन् । साकेला पार्कको मूर्ति यसको सजग अपवाद हो ।
निर्माणकर्ता कृष्णदेव राई भन्छन् -
“यो मूर्ति प्रेमकथा मात्र होइन, सभ्यताको पुनर्जन्म हो।”
सुम्निमाको दाहिने उभिनु, किरात सभ्यताको इतिहासलाई पुनःस्थापित गर्न गरिएको दृश्य माध्यमद्वारा वैचारिक उद्घोष हो।
समकालीन सन्दर्भ: विगतको सम्झना, भविष्यको मार्ग:
आज हामी लैंगिक समानता र महिला सशक्तीकरणका कुरा गर्छौं।
तर साकेला पार्कको यो मूर्ति मौन भाषामा भन्छ -
“हामीले यो कुरा इतिहासमै जानीसकेका थियौं।”
सुम्निमाको स्थान केवल भौगोलिक होइन—वैचारिक अग्रसरताको प्रतीक हो ।
उनी दाहिने उभिएकी छन्, किनभने:
– उनी इतिहासको केन्द्रमा थिइन्।
– उनी सभ्यताको मेरुदण्ड थिइन्।
– उनी चेतनाको प्रारम्भ थिइन् ।
निष्कर्ष: स्मृतिको जागरण:
साकेला पार्कको सुम्निमा–पारुहाङ मूर्ति केवल दुई पात्रको कथा होइन, यो एक बिर्सिँदै गएको सभ्यताको पुनर्जन्म हो ।
सुम्निमाको दाहिने उभिनु इतिहासको न्याय हो ।
मूर्ति हेर्दा लाग्छ, चेतना आफैं उभिएर भन्छ -
“जहाँ नारीको विचार अग्रस्थानमा हुन्छ, त्यहाँ समाजले सन्तुलन भेट्छ।” हालसम्म किरात मिथककाे आधारमा भेटिएका सन्दर्भ सामग्रीहरू तल उल्ले गरिएकाेछ !
लेखन : बलराम वालाखाम राई
सन्दर्भ सामग्री :
Chemjong, Iman Singh. Kirat History and Culture. Kirat Yakthung Chumlung, 1967.
Yonjan-Tamang, Bhagirath. Mundhum Studies. Nepal Indigenous Foundation, 2004.
Agyat, Hangyug. Kirat Itihas. Kathmandu: Kirat Sahitya Prakashan, 2012.
Oral Traditions from Mundhum (Limbu, Rai, Yakkha communities).
Krishna Dev Rai (Mural Artist and Sculptor), Interview and Interpretation (Dharan, 2023).
